Een bezoek aan de commandobunker onder het Citadelpark

Vorige week bracht Gentcement een bezoek aan een van Gents best bewaarde geheimen. Attente wandelaars merkten de tussen het groen verscholen schouwtjes misschien al op, maar zou je verwachten dat er onder het Citadelpark een heus bouwwerk verscholen zit? Wij stonden dan ook te springen toen we de kans kregen om deze nucleaire commandobunker onder het Citadelpark te bezoeken.

De regio rond het historische centrum van Gent heeft al eeuwen een militair karakter. In 1540 werd een Gentse rebellie tegen Keizer Karel bestraft door de bevolking te dwingen tot het bouwen van een militair fort. Het ‘Spanjaardenkasteel’ was het eerste fort met bastions in onze regio en kon tot 2500 Spaanse soldaten huisvesten. Die grote militaire aanwezigheid joeg de Gentenaars echter geen schrik aan. In 1576 belegerden ze succesvol het kasteel en dwongen ze een onafhankelijke Gentse republiek af.

In 1814 kwam Gent onder het Hollands bewind te staan en werd besloten om militaire vestigingen te realiseren ter bescherming van de stad tegen de Fransen, die nog steeds hun grootste vijand bleef. Zo werd in de periode van 1815 tot 1830 de Wellingtonbarrière gebouwd. Deze barrière bestond uit een aantal grote vestingen, verspreid over het volledige zuiden van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Oudere vestigingen werden vernieuwd, andere werden volledig vanuit het niets uit de grond gestampt, zoals de Gentse Citadel. De locatie van deze Citadel was niet zo willekeurig gekozen. Het lag zuidelijk van Gent op een vrij hoog gelegen gebied tussen Schelde en Leie, waardoor het zicht op de omgeving vrij goed was. In de loop van de 19e eeuw werd de Citadel echter volledig overbodig en werd geleidelijk begonnen met de sloop van deze gigantische, nooit volledig afgewerkte en zo goed als ongebruikte structuur.

IMG_0083
Verscholen tussen het groen, enkele ventilatieschachten van de bunker.

Het verbaast dus niet dat het Citadelpark in 1938 als locatie werd gekozen voor een provinciale commandopost van de Passieve Luchtbescherming als reactie op de agressieve politiek van de NSDAP in aanloop van de Tweede Wereldoorlog. Helaas was de bunker bij de Duitse invasie nog maar nauwelijks opgeleverd. De Duitsers kwamen dus quasi op bezoek op een opendeurdag en de luchtbeschermingsdiensten namen dan ook graag de controle ervan over. De bunker speelde tijdens de oorlog een belangrijke rol voor de bezetter, onder andere door de nabijheid van de Leopoldskazerne.

Het liggingsplan binnen het park, met de nooit gebouwde toegangstunnel.
Het liggingsplan binnen het park, met de nooit gerealiseerde toegangstunnel.

Na de oorlog werd beslist om de Civiele Bescherming in de bunker onder te brengen. Tijdens de Koude Oorlog diende de bunker dan ook als het nucleaire en biologische ‘crisiscentrum’ van Oost-Vlaanderen. Met een batterij aan meetinstrumenten werd de lucht voortdurend gescreend op radioactieve deeltjes en sporen van chemische/biologische wapens. Op het einde van de Koude Oorlog verloor de commandopost zijn functie en nam de Stad Gent in 1993 het gebouw over en waarbij het ter beschikking van de Groendienst werd gesteld.

IMG_9989

Tijd om neer te dalen in het complex en ons in te leven in de crisistijden van weleer. Bovenop de heuvel achter het openluchttheater in het Citadelpark worden we door onze gids van de Groendienst opgewacht. In het dienstgebouwtje van de Groendienst, dat vroeger een les- en administratiegebouw van de Civiele Bescherming was, ligt de enige overblijvende toegang naar de bunker.

IMG_0066
IMG_0058

Samen met onze gids dalen we de kille trappenhal af. Helemaal beneden – op 1,20 meter onder het straatniveau – ligt de ingang naar de bunker, die bestaat uit drie opeenvolgende stalen deuren. De eerste twee deuren waren bedoeld om de bunker atmosferisch af te sluiten bij eventuele gasaanvallen. Het gangetje op de foto is 1,30 m lang en illustreert hoe dik de buitenste muren van de bunker zijn.

IMG_0074

De buitenste deur is zo massief dat hij ter plekke moest worden geassembleerd. De volledige ploeg van Gentcement slaagde er niet in om de deur in beweging te brengen (al zal het niet geholpen hebben dat we maar met twee waren). Ook de twee aparte luiken trokken onze aandacht. Later bleek dat dit een voorzorg was in het geval er puin voor de deur zou liggen na een bombardement en de deur op deze manier toch geopend zou kunnen worden.

IMG_0068

Voor we de bunker binnengaan, komen we een technische ruimte tegen met een noodgenerator en transformatoren. Pittig detail: deze ruimte werd gebouwd in een oude kazemat (soort halfopen bunker) van het voormalige Hollandse fort waardoor het gewelf niet versterkt is en enkel uit bakstenen bestaat. In theorie kon dus één goed gemikte bom de stroomvoorziening in de bunker uitschakelen. Tactisch niet echt goed uitgedokterd.

Een grondplan, met de twee aanpalende kazematten geïllustreerd.
Een grondplan, met de twee aanpalende kazematten geïllustreerd.

Laten we eerst een plan van de bunker er bijhalen voor we onze tocht in dit artikel voortzetten. De bunker bestaat in principe uit één hoofdbunker die gekoppeld is aan twee oudere kazematten. In de eerste kazemat bevindt zich dus de technische ruimte of machinezaal, terwijl in de tweede kazemat de rust- en slaapzalen gevestigd zijn. Het is in de betonnen hoofdbunker dat de belangrijke lokalen voor de commandopost waren ingericht. De ruimtes zijn aan elkaar geschakeld door een gang dat tussen de verschillende lokalen zigzagt.

IMG_0010
IMG_9996

Voorin de bunker bevinden zich ruimtes als een vergaderzaal, een communicatiecentrum, de OPS-room, etc. Het was de bedoeling dat vanuit dit Centrum voor Operaties en Tactiek, bij een nucleaire of biologische aanval op België, de situatie in Oost-Vlaanderen zou worden overzien. Wij kregen spontaan kippenvel bij het betreden van deze ruimte, dat echt een Koude Oorlog-sfeertje uitstraalde. Restanten van landkaarten, tabellen voor meetgegevens van mogelijke nucleaire en biologische aanvallen, … We mogen achteraf gezien blij zijn dat we al deze inrichtingen niet nodig hebben gehad.

IMG_0002
IMG_0003
Een van de borden uit de OPS-room, waarop men met krijtjes werd verondersteld eventuele nucleaire aanvallen te documenteren.
IMG_0008
Aan een andere wand in de OPS-room hangt een kaart van België en onze directe grenzen, waarop de getroffen zones konden worden uitgetekend.
IMG_0013
Een doorgeefluik naar de OPS-room, waarin documenten vanuit de vergaderzaal of communicatiezaal konden worden gestoken zonder het crisiscentrum te storen.
IMG_0044
In de communicatieruimte vonden we deze rechtstreekse verbinding met de Leopoldskazerne.
IMG_0052
De telefooncentrale in het communicatiecentrum.
IMG_0030

Achterin de bunker bevinden zich de leefruimtes voor de bemanning. Hier zie je de keuken, met links een deur naar het sanitair en rechts een deur naar de koffiezaal die dan weer aansluit op de rest van de werkruimtes van de commandopost. Om onverklaarbare redenen werd de originele Belgische bunker origineel opgeleverd zonder sanitair. Alle sanitair is dus geplaatst door de Duitse bezetter.

IMG_0033
IMG_0034

Wat verder vinden we een eet- en ontspanningsruimte, verbonden met de slaapzaal die, zoals je kan zien, in het verleden wel betere dagen heeft gekend. Ook deze twee ruimtes werden gebouwd in een oude kazemat met bakstenen gewelf. Net als de technische ruimte was de slaapzaal dus niet voorzien van een drie meter dik betonnen dak en dus kwetsbaar voor bombardementen. Het laddertje dat zichtbaar is op de foto gaf uit op een nooduitgang dat uitkwam bovenop de heuvel in het Citadelpark.

IMG_0081
IMG_0027-2
Het ventilatiesysteem van de bunker dat verse lucht uit de grond haalde en gebruikte lucht uit de ruimtes haalde en ververste.

Een van de weinige bovengrondse kenmerken van de bunker: de ventilatieschachten. Deze werden gebruikt om lucht uit de bunker af te voeren. Verse lucht werd niet van buiten aangezogen (zou niet zo slim zijn tijdens een nucleaire of biologische aanval) maar werd vanuit de grond gehaald. Via roosters in de vloer werd de lucht uit de ruimtes afgezogen terwijl er via een ventilatiesysteem opnieuw gefilterde, verse lucht kon worden binnengebracht in de lokalen. Indien er problemen waren met de luchtvoorziening waren ook voldoende gasmaskers voorradig, die na de Koude Oorlog naar verluidt allemaal begraven zouden zijn in het park.

IMG_0023
Nog een tweede (afgesloten) nooduitgang die naar de oppervlakte leidt.

Wetende dat er een volledig betonnen complex onder verborgen zit, is het geen toeval dat de heuvel aan het openluchttheater de enige is die overblijft in het volledige Citadelpark. Een heuvel die er helaas ook voor zorgt dat het park uit het westen een gesloten en ontoegankelijke uitstraling heeft, iets wat het recent opgestelde masterplan ‘Project Citadelpark’ net wil tegengaan.

Jammer genoeg lijkt het er niet op dat er een speciale rol is weggelegd voor de bunker in het nieuwe Citadelpark, want er wordt met geen woord gerept over de rol van de bunker in de toekomst van het park. Veel organisaties staan te popelen om de ruimtes te gebruiken voor installaties of tentoonstellingen, zoals het SMAK destijds eens mocht doen, maar de bunker voldoet niet aan de brandweervoorschriften (slechts 1 nooduitgang bijvoorbeeld), dus is het een publieke functie geven voorlopig zo goed als onmogelijk zonder grote en dure ingrepen.

IMG_0018

Met dank aan Stad Gent en de Groendienst, zonder wie het niet mogelijk zou zijn geweest om een bezoek te brengen aan de bunker. Ook een grote dank aan Luc Van de Sijpe van Bunkergordel wie ons heel wat informatie kon bezorgen met betrekking tot het ondergronds complex.

Tekst: Lucas Selfslagh & Fréderic Louis / Foto’s: Fréderic Louis / Bronnen: Bunkergordel & Stad Gent

14 replies on “ Een bezoek aan de commandobunker onder het Citadelpark ”
  1. Mooi artikel!
    Heeft GentCement misschien zelf een idee voor een potentiële invulling of gebruik van de bunker, via een realistisch project?
    We hebben dit bij opmaak van de nieuwe ontwerpvisie voor het park wel bekeken, maar noch intern, noch vanuit de klankbordgroep zijn er echt concrete ideeën opgeborreld.

    1. Beste

      Er zijn op het moment voor die bunker een drietal zware belemmerende zaken om er voorlopig veel mee aan te vatten:

      1. Die bunker had vroeger net zoals nu 1 hoofdingang en 3 nooduitgangen. En wees gerust, dit is de grootste belemmering om de bunker heden vlot te mogen betreden en gidsen. Geen enkele van deze 3 originele nooduitgangen, is heden nog bruikbaar. Zeker de huidige brandweercommandant in Gent doet in verband met dergelijke structuren, hier heel moeilijk over. Het heeft in 2011 echt niet veel gescheeld of zelfs de toen gehouden bezoekjes met amper 15 personen per keer, tijdens de open monumenten, liepen nog risico op het laatste nippertje afgeblazen te worden.

      2. De elektriciteitsvoorziening voor deze bunker komt binnen in de buurt van de huidige keukenruimte van de bunker. Daar bevinden zich ook de originele elektriciteitskasten. De hoofdkast hiervan is reeds jaren officieel afgekeurd en mag in theorie totaal niet meer gebruikt worden zonder er herstellingen aan uit te voeren. Er bestaan van deze elektrische kasten en de aanwezige stroomvoorziening amper actuele schetsen. Daarnaast is er ook nauwelijks nog iemand te vinden die aan deze installatie wil komen werken. Bij vorige werken heeft de omliggende buurt, soms uren zonder stroom gezeten. Je mag natuurlijk ook niet vergeten dat al die kabels ook nog eens onder de grond binnenkomen. Kabels bijtrekken en vervangen zal dus zeker geen meevaller zijn. Nu de bunker geen bestemming meer heeft, is er ook totaal geen prioriteit meer om daar nog geld aan te hangen.

      3. Achteraan in de bunker, in de buurt van waar heden de Keukenruimte (en opnieuw ook de elektrische kasten) zijn, zit een resistente schimmel op het houtwerk. Het is deze schimmel die het houtwerk in het algemeen zo een witte schijn geeft. Als je lang genoeg in de bunker blijft, begin je hem zelfs in je mond te smaken. Als ze deze schimmel willen wegkrijgen, vrees ik dat er niet veel meer gaat opzitten dan de ganse bunker te rippen, het is te zeggen, te ontdoen van al het houtwerk in de vorm van houten kasten, kabinetten, tussenwanden. Je zou op die manier terug komen tot de originele betonnen hoofdstructuur met een 3 tal grotere ruimtes (gescheiden met gepantserde deuren). Jammer genoeg zouden op die manier bv wel de commandokamer en dergelijke voorgoed uit de bunker verdwijnen. Ik weet het is niet optimaal, maar het zou allicht nog de oplossing zijn die het mogelijk zou maken de bunker op de vlotste manier een nieuwe bestemming te bezorgen. De bestaande kabinettenindeling en bijhorende schimmel gaan er op het moment voor zorgen dat hij zeker niet direct een nieuwe bestemming zal geraken. Mocht je er opnieuw wat grotere ruimtes in krijgen, zou dit misschien al opnieuw gemakkelijker worden als men dit zou weten koppelen aan een opnieuw bruikbare nooduitgang. Hiervoor zou allicht op het moment enkel de nooduitgang volledig achteraan via de restanten van de oude citadel, mits enige aanpassing, opnieuw voor aangepast kunnen worden.

      Zo, hiermee verkreeg je de grootste knelpunten van de huidige structuur. 1 Positieve noot aan deze structuur is dat hij vrij gigantisch is en verborgen zit in een stuk van het park waar men nooit al de kosten gaat willen maken hem te verwijderen. Onderschat zeker de kostprijs niet mocht men een dergelijke structuur willen slopen. In dit laatste scenario (mocht het er ooit komen), zijn nog een aantal andere knelpunten waar ik nu liever niet over spreek maar dewelke ik liever nog een beetje achterhoud, mocht de nood toch ooit hoog worden.

      Meer info over de ganse structuur vanaf deze pagina op mijn eigen website:
      http://www.bunkergordel.be/14.028k%20Bouw%20Belgische%20Commandobunker%201938.html

      Mvg
      Luc Van de Sijpe
      http://www.bunkergordel.be
      info@bunkergordel:disqus.be

  2. Ik meende dat er voor de citadel ook al een fort aanwezig was: Fort De Monterey uit 1671.
    Het zou misschien een goede wijnkelder zijn 🙂

    1. Beste

      Alles wat u nog kunt terugvinden van oudere vestingswerken op de site van het Citadelpark, zijn nog restanten van de oude Hollandse Citadel. Van het oude Montereyfort zijn geen restanten meer te vinden buiten misschien hier en daar nog wat funderingen in de ondergrond.

      Kijk gerust eens vanaf onderstaande link die hier meer details over zal weergeven:

      http://www.bunkergordel.be/14.028a%20Voorgeschiedenis%20Gentse%20fortificaties.html
      Mvg
      Luc Van de Sijpe
      http://www.bunkergordel.be
      info@bunkergordel.be

      1. Geachte, heb op tv vernomen dat de bunker onder citadelpark kan bezocht worden. Dit wil graag eens doen als er nog plaats is. Woon er niet te ver van in Gent Mijn dank daarvoor.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.